सिन्धुलीको गोलन्जोर गाउँपालिका–६ स्थित छेत्पा (बिखेरकटेरी) भन्ने एकान्त बस्तीमा उर्मिला हायूको परिवार चुपचाप बस्दथ्यो । तीन वर्षअघि उनका श्रीमान् सने हायूको रहस्यमय मृत्यु भयो । उनको शव पनि जंगलमा लामो समयपछि अस्थिपञ्जरको रूपमा मात्र फेला परेको थियो ।

श्रीमान्को मृत्युपछि उर्मिला १६ सदस्यीय परिवारको मुखिया बनिन् । छेत्पा, गोक्सिला पुग्न करिब एक घण्टा लाग्ने र हैबारबेँसी वा बलेनी लोकमार्ग झर्न दुई घण्टा लाग्ने दुर्गम ठाउँमा उनीहरूको बास थियो । बाटो मात्र टाढा थिएन, जोखिमपूर्ण पनि थियो ।

मुखिया उर्मिलासँग परिवार पाल्न स्थायी आम्दानीको स्रोत थिएन । लोपोन्मुख जाति हायूलाई दिइने मासिक प्रतिव्यक्ति चार हजार भत्ता पर्याप्त थिएन । वर्षौंदेखि ज्यालादारी गरेर गुजारा चलाउँदै आएका उनीहरू बारम्बार बिरामी पर्थे । ऋणको भार झनै बढ्दै गइरहेको थियो । वडाध्यक्ष रविनकुमार श्रेष्ठका अनुसार, उनीहरूले लघुवित्तबाट डेढ-दुई लाखजति ऋण लिएका थिए ।

साउन १२ गते बिहान गाउँमा खबर फैलियो– ‘उर्मिला हायूको परिवार सम्पर्कविहीन भएको छ ।’ कसैलाई खबर नगरी उनीहरू एकाएक गाउँबाट बेपत्ता भए । स्थानीयले प्रहरीलाई खबर गरे, अनुसन्धान सुरू भयो ।

धेरैले शंका गरे– अपहरण भयो कि? दुर्घटना? वा सामूहिक आत्महत्या? तर वास्तविकता फरक थियो– उनीहरू हराएका थिएनन्, उनीहरू नयाँ बाँचाइको खोजीमा निस्किएका थिए ।

शुक्रबार राति उनीहरू बलेनीबाट भ्यान चढे । चालक नवीन विकका अनुसार, उनले १६ जनालाई रातको १ बजे गाडीमा चढाएर खनियाँखर्क, हेटौंडा, मुग्लिन हुँदै पोखरा पुर्‍याए । पहिलो रात उनीहरू लेकसाइडको होटलमा बसे, त्यसपछि पोखरा–३० स्थित गगनगौडामा दुई कोठा भाडामा लिएर बसे । प्रहरीले उनीहरूलाई सोमबार राति ९:३० बजे त्यहीँ फेला पार्‍यो ।

सोधपुछमा उर्मिलाले भनिन्, “त्यहाँ बस्न मन लागेन, बिरामी भइरहन्थ्यौं, काम पनि थिएन । त्यसैले नयाँ ठाउँ खोज्न निस्कियौं ।”

‘बस्न मन लागेन’ भन्ने शब्दमा धेरै अर्थ लुकेको थियो । जहाँ न स्वास्थ्यको पहुँच हुन्छ, न आम्दानीको भरपर्दो स्रोत, त्यहाँ मन किन टिक्थ्यो र?

उनीहरूको घर एकान्त, चिसो र मानसिक रूपमा थकाउने थियो । बारम्बार बिरामी हुने, ऋणको दबाब र गाउँको वातावरणले उनीहरू थाकेका थिए । धामीहरूले घरको ठाउँ नै बस्न नमिल्ने बताएको पनि उनीहरूका विश्वासको हिस्सा थियो ।

साउन ९ गते वडाबाट सिफारिस लिएर सामाजिक सुरक्षा भत्ताबापत एक लाख ८० हजार रूपैयाँ बैंकबाट निकालेका थिए । तर त्यो पनि अस्थायी राहत मात्र बन्यो ।

चार हजारको मासिक भत्ताले जीवन सम्भव छैन । स्वास्थ्य सेवा, रोजगारी, अवसर र मनोवैज्ञानिक साथको आधार नभएपछि भत्ता के कामको? पोखरा उनीहरूका लागि लक्जरी गन्तव्य थिएन, त्यो एक सम्भावनाको खोजी थियो ।

प्रहरीका अनुसार, उनीहरूले आफैँ कोठा खोजेका थिए, खाना पकाउँथे, बच्चाहरू कोठा छेउमै खेल्थे । न डराएका थिए, न लुकेका । तर, गाउँ र सिंगो देशमा भने उनीहरूको हराएको खबरले चकित बनायो । प्रहरी मोबाइल ट्रेसिङ गर्दै रामेछापसम्म पुग्यो । अन्तिम लोकेसन सिन्धुलीको सीमावर्ती क्षेत्र देखियो, जसले भ्रम मात्र थप्यो ।

जब उनीहरू पोखरामा भेटिए, तब घटना प्रस्ट भयो– उनीहरू हराएका होइनन्, गाउँ छाडेका थिए ।

यो सामान्य बसाइँसराइ होइन, यो राज्य, समाज र परिस्थितिप्रतिको मौन विद्रोह हो । जब सरकारको सामाजिक सुरक्षा प्रणाली अधुरो हुन्छ, ऋणको घेरो साँघुरिँदै जान्छ, स्वास्थ्य समस्या स्थायी बन्छ, तब गाउँ छाड्नु चिच्याइरहेको प्रतिरोध हो । चिच्याउँदा नसुन्ने राज्यलाई चुपचाप हराएर देखाइएको आवाज हो यो ।

यो घटनाले प्रश्न उठाएको छ– के राज्यले हायूजस्ता लोपोन्मुख समुदायको संरक्षणको जिम्मा लिएको छ? के मासिक केही हजार भत्ता पर्याप्त हो? गाउँमा आधारभूत सेवा र सुरक्षा छ?

यो केवल उर्मिला हायू परिवारको कथा होइन, यो त्यस्ता हजारौं परिवारको प्रतिनिधि आवाज हो, जो मौन छन्, तर मौनता अब स्पष्ट भाषामा बोल्दै छ । अब राज्यले त्यो भाषा बुझ्नुपर्ने समय आएको छ ।