नेपाल–भारतको धर्म संस्कृति अत्यन्त प्राचीन र गहिरो जरा बोकेको विशाल वृक्षजस्तै हो। हजारौँ वर्षदेखि निरन्तर चलिरहेको सनातन परम्परा कुनै एक व्यक्ति वा समूहको सिर्जना होइन; यो ऋषि–मुनी, योगी, तपस्वी र समाजको सामूहिक चेतनाबाट बनेको गहिरो संस्कार हो। तर पछिल्ला शताब्दीहरूमा धार्मिक विविधता उल्लेख्य रूपमा बढेको छ। प्राचीन वैदिक–सनातन परम्परा यथावत् रहे पनि समाजमा नयाँ–नयाँ सम्प्रदाय, पन्थ, गुरु–परम्परा, ध्यान केन्द्र, तान्त्रिक–यौगिक समूह र पुनरुत्थानवादी आन्दोलनहरू तीव्र गतिमा फैलिन थालेका छन्। मानिसहरू किन आफ्नै कुल–परम्परा वा पुर्खादेखि आएको धर्म छाडेर नयाँ धारामा आकर्षित भइरहेका छन् भन्ने प्रश्न स्वाभाविक रूपमा उठ्छ।

नेपालको सांस्कृतिक संरचना मूलतः वैदिक परम्परामा आधारित छ। वेद, उपनिषद्, गीता, पुराण, स्मृति, आचारसंहिता, कुल–धर्म, संस्कार–पद्धति, पर्व–उत्सव, जात्रा र देव–उपासनाको विशाल संसार नै नेपाल–भारतको सांस्कृतिक आत्मा हो। यही मूलबाट वैष्णव, शैव, शाक्त, सौर, गणपतयजस्ता सम्प्रदायहरू जन्मिए, जसले हजारौँ वर्षसम्म समाजलाई आध्यात्मिक दिशा दिए। यी सबै परम्पराहरू वेदलाई परम् प्रमाण मान्ने सिद्धान्तमा आधारित छन्। नेपालमा प्रचलित कुल–देवता, गोत्र, ऋषि–वंश, संस्कार–पद्धति र परम्परागत आचारसंहिताहरू वैदिक सभ्यताका अविच्छिन्न अवयव हुन्।

यद्यपि वैदिक सभ्यतासँगै अबैदिक परम्पराहरू पनि प्राचीन कालमै विकसित भइसकेका थिए। बौद्ध धर्म, जैन धर्म तथा अन्य केही दर्शनहरूले वेदलाई सर्वोच्च प्रमाण ठानेनन्; तर्क, ध्यान, नैतिकता, करुणा र व्यक्तिगत अनुभूतिमा आधारित आध्यात्मिक मार्ग प्रस्तुत गरे। बुद्धले वेदीय कर्मकाण्ड, कठोर जात व्यवस्था र अत्यधिक यज्ञ–प्रथाविरुद्ध सुधारवादी आवाज उठाए। त्यसैले बौद्ध धर्म अबैदिक भए पनि उच्च नैतिकताको परम्परा भनेर सम्मानसँग ग्रहण गरिएको छ। त्यसपछि समयसँगै विविध आध्यात्मिक आन्दोलनहरू जन्मिँदै गए—इस्कोनजस्ता आधुनिक वैष्णव सुधार आन्दोलन, कृष्ण–प्रणामीजस्ता विशिष्ट शाखा, आर्य समाजजस्ता वेद–केन्द्रित पुनरुत्थानवादी धाराहरू, तन्त्र–आधारित समूहहरू, योग–ध्यान–ऊर्जा उपचार केन्द्रहरू तथा नयाँ–नयाँ गुरु–आश्रयहरू। तीमध्ये केही वेद–उपनिषद् र पुराणसँग निकट

छन् भने केहीको शास्त्रीय आधार अस्पष्ट छ। यही कारणले आज मानिसहरू ‘धार्मिक विविधता’ भन्दै सहजै भ्रमित हुने अवस्था बढेको छ।

यस विचलनको मूल स्रोत मानव मनोविज्ञान हो। मानिस सधैँ नयाँ, सरल, छिटो प्रभाव दिने र भावनात्मक रूपमा आकर्षक कुरातिर तानिन्छ। वैदिक परम्परामा साधना छ, तर त्यहाँ कर्तव्य, अनुशासन, संस्कार र मर्यादाको माग पनि छ। आधुनिक जीवनशैलीमा मानिससँग फुर्सद, धैर्य र अभ्यास–क्षमता पहिले जस्तै छैन। त्यसैले कठिन देखिने मार्गभन्दा सहज देखिने मार्ग रोज्ने मनोवैज्ञानिक प्रवृत्ति तीव्र भएको छ। यही अवस्थामा नयाँ–नयाँ गुरु–समूहहरूले “छिटो फल दिने उपाय”, “सजिलो साधना”, “ऊर्जा–जागरण”, “चमत्कारी शक्ति” जस्ता प्रचारमार्फत मानिसलाई आकर्षित गर्छन्। कतिले प्राचीन तन्त्र शास्त्रको नाममा नयाँ विधिहरू सिर्जना गर्छन्, कतिले वेदलाई मानेको भन्छन् तर वेदीय प्रमाण प्रस्तुत गर्दैनन्, र कतिले पूर्ण रूपमा नयाँ सिद्धान्त निर्माण गरेर नयाँ देवता, नाम र साधनाको व्यवस्था गर्छन्।

यहाँ समस्या ‘नयाँ समूह जन्मिनु’ होइन। आध्यात्मिकता स्वभावैले बहु आयामिक हुन्छ, र व्यक्तिलाई आफ्नो अनुकूल मार्ग छान्ने स्वतन्त्रता छ। समस्या तब सुरु हुन्छ जब मानिस आफ्नै मूल–परम्परा, कुल–धर्म, संस्कार–पद्धति र गोत्र–परम्परासँगको सम्बन्ध तोडेर अनियन्त्रित रूपमा नयाँ धारामा बग्न थाल्छ। यसका मनोवैज्ञानिक कारण स्पष्ट छन्—कुल–परम्परा जटिल र पुरानो लाग्ने; वेद–शास्त्र बुझ्न अध्ययन, समय र योग्य गुरु चाहिने; परिवार र समाजबाट टाढिँदा जरा–विहीनता बढ्ने; आध्यात्मिक साक्षरता घट्दै जाने तथा प्रचार–प्रसारका माध्यमले मानिसलाई बाहिरी चमकले भ्रमित पार्ने।

यथार्थ के हो भने नयाँ सम्प्रदायहरू समय–समयमा जन्मिनु स्वाभाविक प्रक्रिया हो। मानव चेतना स्थिर छैन; नवीन मार्ग र स्वरूपहरू देखा पर्नु स्वाभाविक नै हो। तर तिनले वैदिक मूल परम्पराको स्थान लिनु उपयुक्त हुँदैन। वेद, उपनिषद्, गीता, पुराण, स्मृति र धर्म सूत्र—यी सबै युग युगदेखि परीक्षित र सभ्यताको मेरुदण्ड हुन्। जड काटेर लगाइने नयाँ रूखले गहिरो जरा गाड्न नसक्ने जस्तै मूल परम्परा, संस्कार र ऋषि–ज्ञान छाडेर हिँड्दा स्थिर आध्यात्मिक आधार प्राप्त गर्न कठिन हुन्छ।

अन्ततः मानिस किन–किन भड्किन्छ? यसको उत्तर सरल छ—आफ्नै परम्परा नबुझ्नु, त्यसबाट टाढिँदै जानु, र बाहिरी चकचकीपूर्ण विधिलाई समाधान ठान्नु। तर मानिसका दुःख, जिज्ञासा, प्रश्न, आकाङ्क्षा र मोक्ष–खोज युग–युगदेखि उही छन्; तिनको स्थिर उत्तर वेद–उपनिषद्, गीता र सनातन साधनामा नै पाइन्छ। यो परम्परा बाहिरी चमक होइन; भित्री अनुशासन, अभ्यास, अनुभूति र सत्य–ज्ञानमा आधारित छ।

निष्कर्ष स्पष्ट छ—नयाँ मार्ग, नयाँ गुरु वा नयाँ साधनालाई सम्मान गर्न सकिन्छ, तर मूल परम्परा बिर्सनु बुद्धिमानी हुँदैन। वेद र ऋषि–परम्परा समाजको आत्मा हुन्। आत्मा बिर्सिएर शरीर मात्र चम्काउन खोज्नु साँचो आध्यात्मिकता होइन। आजको आवश्यकता—हाम्रो मूल जरा, कुल–परम्परा र सनातन धरोहरलाई बुझ्दै, जोगाउँदै र सम्हाल्दै नयाँ युगमा अघि बढ्नु हो। जहाँ गए पनि जरा छोडेर हिँड्न हुँदैन; त्यही स्थायित्व हो, त्यही सनातनता।