सिन्धुली बजारको गल्लीमा सधैँ व्यस्त जीवन देखिन्छ। तर वार्षिक पर्वको समयमा गल्लीहरू रंगीन पोसाक र मुखौटा लगाएका नर्तकहरूको तालसँग गुञ्जिन्छ। दमाहा, नगारा र धिमेको तालसँगै लाखे नाचको भव्य प्रदर्शन सामाजिक र सांस्कृतिक अर्थ छ ।

स्थानीय र बाह्य दर्शकलाई मन्त्रमुग्ध बनाउँछ। यो दृश्य केवल मनोरञ्जन होइन—सिन्धुलीका नेवार समुदायको धार्मिक आस्था, सामाजिक एकता र सांस्कृतिक पहिचानको जीवित झल्को हो।

नेवार समुदाय सिन्धुलीको कुल जनसङ्ख्याको करिब ६.३ प्रतिशत भाग ओगट्छ। राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार जिल्लाको कुल ३ लाख २६ जनसङ्ख्यामा लगभग १८ नेवार छन्। धेरैजसो कमलामाई नगरपालिकामा बसोबास गर्ने उनीहरूको मुख्य क्षेत्र सिन्धुली बजार, झाँगझोली, देउरालीटार, सोल्पाठाना लगायत सुनकोशी किनार साथै तीनपाटन, मिरण र कमाखोंज हट्या क्षेत्र रहेका छन्। विभिन्न स्थानीय बजार र सहरीकरण हुँदै गरेका बस्तीहरूमा पनि नेवारी समुदायको उपस्थिति देखिन्छ। यस्तो सांस्कृतिक–भौगोलिक आधारहरूले लाखे नाचको निरन्तरतामा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ ।

लाखे नाचको उत्पत्ति मल्लकालीन काठमाडौं उपत्यकासँग जोडिएको छ। राजा प्रताप मल्लले आधा–राक्षस स्वरूपको लाखेलाई उपत्यकामा बस्न अनुमति दिएका थिए। सम्झौता अनुसार लाखेले नगरको रक्षा गर्ने, रोग–व्याधि आउन नदिने र हरेक वर्ष इन्द्रजात्रामा नाचेर देवतालाई प्रसन्न पार्ने वाचा गरेको जनश्रुति छ। सिन्धुलीका नेवारहरूले यही परम्परालाई स्थानीय पर्व र जात्रामा निरन्तरता दिँदै आएका छन्।

सांस्कृतिक र धार्मिक अर्थका साथै लाखे नाच सामाजिक संरचनाको बलियो आधार पनि हो। पोसाक र मुखौटा निर्माणदेखि बाजा ताल मिलाउन र नृत्याभ्याससम्म, समुदायका सबै उमेरका सदस्य सहभागी हुन्छन्। यसरी नृत्य केवल प्रदर्शन नभई सामूहिक श्रम र सहभागितामा आधारित सामाजिक पुँजी निर्माण गर्ने अभ्यासमा परिणत हुन्छ।

लोककथा र मल्लकालीन इतिहाससँग जोडिएको लाखे नाच सांस्कृतिक स्मृतिको प्रत्यक्ष अनुभव पनि हो। युवा पुस्ता प्रत्यक्ष सहभागिताबाट परम्परा र पहिचानसँग जोडिन्छन्, जसले सांस्कृतिक गर्व र जिम्मेवारीको भावना बढाउँछ। दमाहा, नगारा र धिमेको तालसँग नाच्ने शैली, भव्य पोसाक र मुखौटाले कला र मनोरञ्जनको मिश्रण सिर्जना गर्छ, जसले दर्शक मात्र होइन, सांगीतिक–नृत्यकला पनि समृद्ध बनाउँछ।

सिन्धुलीको लाखे नाचले प्रमाणित गर्छ—संस्कृति केवल अतीतको अवशेष होइन, बदलिँदो समाज र स्थानसँग मेल खान सक्ने, जीवन्त र गतिशील शक्ति हो। नेवार समुदायले यस नाचमार्फत आफ्नो सांस्कृतिक पहिचान, धार्मिक विश्वास र सामुदायिक एकतालाई पुस्तौँसम्म जगेर्ना गर्दै आएका छन्। लाखे नाच केवल नाच होइन, यो सानो जिल्लामा पनि सांस्कृतिक धरोहरको सजीव प्रतीक हो।